Bệnh sởi là một trong những bệnh truyền nhiễm nguy hiểm thường gặp ở trẻ em, nhưng không ít trường hợp người lớn cũng mắc phải. Với khả năng lây lan nhanh chóng qua đường hô hấp, bệnh có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Vậy đâu là nguyên nhân gây bệnh sởi? Đây là thắc mắc chung của nhiều bậc phụ huynh và người chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Việc hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh không chỉ giúp phòng ngừa hiệu quả mà còn góp phần kiểm soát sự lây lan của dịch bệnh trong cộng đồng.

Virus sởi – “thủ phạm” chính gây bệnh

Cấu trúc và đặc điểm của virus sởi

Virus sởi thuộc họ Paramyxoviridae, chi Morbillivirus, là một loại virus RNA sợi đơn, có vỏ bọc. Đây là một trong những tác nhân gây bệnh truyền nhiễm có khả năng lây lan mạnh nhất trong cộng đồng. Virus sởi không sống lâu ngoài môi trường nhưng có thể tồn tại trong không khí hoặc trên các bề mặt bị nhiễm bẩn trong vài giờ.

Với đường lây chủ yếu qua không khí, chỉ cần một người bệnh ho hoặc hắt hơi cũng có thể phát tán hàng nghìn hạt virus vào không khí. Các hạt này dễ dàng xâm nhập vào cơ thể người lành qua niêm mạc mũi, họng hoặc mắt, dẫn đến nhiễm bệnh.

Một điểm đáng lưu ý là virus sởi có thời gian ủ bệnh khá dài, trung bình từ 10–12 ngày. Trong giai đoạn này, người bệnh có thể không có triệu chứng nhưng vẫn có khả năng lây truyền virus sang người khác, làm tăng nguy cơ bùng phát dịch trong cộng đồng.

Mức độ lây lan và nguy hiểm

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chỉ số lây truyền cơ bản (R0) của virus sởi dao động từ 12–18, cao hơn nhiều so với các bệnh truyền nhiễm khác như cúm mùa (R0 khoảng 1.3–1.8). Điều này đồng nghĩa với việc một người mắc sởi có thể lây nhiễm cho 12 đến 18 người nếu không được cách ly và chưa được tiêm ngừa.

Vì sao virus sởi lại có khả năng lây lan mạnh đến vậy? Đâu là cơ chế giúp nó xâm nhập và nhân lên nhanh chóng trong cơ thể vật chủ?

Hệ miễn dịch suy yếu – yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm sởi

Những nhóm đối tượng dễ mắc bệnh sởi

Bệnh sởi không phân biệt giới tính hay độ tuổi, tuy nhiên một số nhóm có nguy cơ cao mắc bệnh hơn do hệ miễn dịch yếu hoặc chưa hoàn thiện, bao gồm:

• Trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt là trẻ chưa được tiêm chủng đầy đủ

• Người lớn tuổi hoặc người mắc bệnh mãn tính như tiểu đường, ung thư, HIV/AIDS

• Phụ nữ mang thai với hệ miễn dịch bị suy giảm tạm thời

• Người suy dinh dưỡng, thiếu vitamin A – dưỡng chất quan trọng cho hoạt động của hệ thống miễn dịch

Theo thống kê của Bộ Y tế Việt Nam, trên 70% ca mắc sởi nặng rơi vào nhóm chưa được tiêm chủng hoặc có nền miễn dịch kém. Tình trạng này không chỉ làm tăng nguy cơ nhiễm bệnh mà còn khiến quá trình hồi phục kéo dài hơn, dễ để lại biến chứng nguy hiểm như viêm phổi, viêm não.

Vai trò của dinh dưỡng trong phòng ngừa bệnh sởi

Một hệ miễn dịch khỏe mạnh không chỉ dựa vào yếu tố di truyền mà còn phụ thuộc vào chế độ dinh dưỡng. Trong đó, vitamin A được xem là dưỡng chất chủ chốt giúp bảo vệ niêm mạc hô hấp và nâng cao đề kháng.

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, trẻ em thiếu vitamin A có nguy cơ tử vong do sởi cao hơn gấp 2–3 lần so với trẻ được bổ sung đầy đủ. Tại một số khu vực có dịch sởi, Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo bổ sung vitamin A liều cao cho trẻ từ 6 tháng đến 5 tuổi nhằm giảm thiểu nguy cơ biến chứng và tử vong.

Liệu chỉ cần bổ sung vitamin A là đủ để bảo vệ trẻ khỏi bệnh sởi? Còn những yếu tố nào trong lối sống có thể làm suy yếu miễn dịch?

Tiêm chủng không đầy đủ – nguyên nhân hàng đầu gây bùng phát dịch sởi

Hiệu quả của vắc xin phòng sởi

Tiêm chủng là phương pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa bệnh sởi. Vắc xin sởi thường được kết hợp trong mũi tiêm MMR (sởi – quai bị – rubella) và mang lại hiệu quả bảo vệ lên đến 97% sau hai liều.

Lịch tiêm chủng mở rộng tại Việt Nam khuyến nghị:

• Mũi 1: khi trẻ 9 tháng tuổi

• Mũi 2: khi trẻ 18 tháng tuổi

Tuy nhiên, tỷ lệ tiêm chủng không đồng đều tại các địa phương, nhất là vùng sâu vùng xa, là nguyên nhân dẫn đến sự xuất hiện trở lại của các ổ dịch sởi tại nhiều tỉnh thành.

Theo thống kê năm 2023, một số địa phương có tỷ lệ tiêm mũi 2 vắc xin MMR dưới 80%, thấp hơn mức khuyến nghị của WHO là 95%. Điều này làm giảm miễn dịch cộng đồng và tạo điều kiện cho virus lây lan nhanh chóng.

Nguyên nhân khiến trẻ em không được tiêm đủ vắc xin

Một số yếu tố dẫn đến tình trạng tiêm chủng không đầy đủ:

• Thiếu vắc xin cục bộ trong thời gian dài

• Phụ huynh chủ quan hoặc thiếu kiến thức về lịch tiêm chủng

• Một số trường hợp chống chỉ định tạm thời nhưng không được nhắc lại để tiêm bù

• Sự lan truyền thông tin sai lệch về tác dụng phụ của vắc xin

Làm sao để nâng cao tỷ lệ tiêm chủng và giảm thiểu nguy cơ mắc sởi trong cộng đồng? Việc này không chỉ phụ thuộc vào ngành y tế mà còn cần sự phối hợp từ phía gia đình và toàn xã hội.

(còn tiếp)

Điều kiện môi trường và vệ sinh – yếu tố thuận lợi cho sự lây lan của virus sởi

Môi trường sống đông đúc, kém thông thoáng

Virus sởi lây truyền qua đường hô hấp, vì vậy những nơi tập trung đông người như nhà trẻ, trường học, khu công nghiệp, khu dân cư đông đúc… là môi trường lý tưởng để virus phát tán. Đặc biệt, trong các không gian kín, thiếu thông gió, các hạt virus có thể lơ lửng trong không khí hàng giờ, khiến nguy cơ lây nhiễm tăng cao.

Tình trạng này càng trở nên nghiêm trọng hơn trong mùa đông – xuân, khi thời tiết lạnh khiến mọi người có xu hướng ở trong nhà nhiều hơn, ít mở cửa thông thoáng. Theo số liệu của Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, hơn 60% ca mắc sởi tại Việt Nam được ghi nhận trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 4 hàng năm – thời điểm thời tiết ẩm lạnh và mật độ sinh hoạt trong nhà tăng cao.

Vậy liệu chỉ cần ở trong không gian kín là đã có nguy cơ mắc sởi? Còn yếu tố vệ sinh cá nhân và môi trường xung quanh thì sao?

Vệ sinh cá nhân và cộng đồng đóng vai trò thế nào?

Thiếu ý thức trong giữ gìn vệ sinh cá nhân như không rửa tay thường xuyên, dùng chung đồ dùng cá nhân, không che miệng khi ho/hắt hơi… cũng là nguyên nhân gián tiếp góp phần vào sự lây lan của bệnh sởi.

Bên cạnh đó, việc không khử trùng bề mặt tiếp xúc tại nơi làm việc, lớp học, trung tâm y tế hoặc không xử lý kịp thời nguồn lây từ các ca bệnh cũng làm tăng nguy cơ bùng phát dịch. Trong khi đó, virus sởi có thể tồn tại trên các bề mặt như tay nắm cửa, bàn học, đồ chơi trong vòng 2 tiếng, nếu không được làm sạch kỹ lưỡng.

Vấn đề đặt ra là: liệu có những biện pháp phòng dịch nào đơn giản nhưng mang lại hiệu quả cao trong môi trường cộng đồng?

Yếu tố di chuyển và giao tiếp – cơ hội để virus lan rộng

Giao lưu, đi lại nhiều làm gia tăng nguy cơ bùng phát dịch

Với sự phát triển của giao thông, người dân di chuyển giữa các khu vực ngày càng nhiều, đặc biệt là dịp lễ, Tết, mùa cao điểm du lịch… Điều này vô hình trung làm tăng nguy cơ lây lan virus sởi từ vùng có dịch sang vùng chưa ghi nhận ca bệnh.

Một người mang virus nhưng chưa có triệu chứng (trong giai đoạn ủ bệnh) vẫn có thể lây cho người khác khi tiếp xúc gần. Các phương tiện công cộng như xe buýt, tàu hỏa, máy bay – nơi không gian hẹp và có mật độ người cao – trở thành “điểm nóng” cho việc phát tán virus.

Theo thống kê năm 2022, tại TP.HCM, hơn 30% số ca mắc sởi ghi nhận có yếu tố dịch tễ liên quan đến việc di chuyển từ vùng có dịch trong vòng 7 ngày trước đó. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của kiểm soát dịch tễ trong quá trình đi lại và giao tiếp cộng đồng.

Liệu các biện pháp kiểm soát dịch tại sân bay, bến xe đã đủ để ngăn ngừa sự lan rộng của virus sởi chưa? Việc tự bảo vệ cá nhân khi đi lại có thật sự cần thiết?

Những quan niệm sai lầm khiến sởi tiếp tục lây lan

Không nhận biết sớm triệu chứng ban đầu

Sởi thường khởi phát bằng các triệu chứng giống cúm như sốt, ho khan, sổ mũi, mắt đỏ, phát ban muộn… Do đó, nhiều người chủ quan tự điều trị tại nhà, dẫn đến lây lan cho người thân trước khi được chẩn đoán chính xác.

Không ít phụ huynh cho rằng sởi là “bệnh trẻ em bình thường”, tự khỏi mà không để lại hậu quả. Tuy nhiên, theo Tổ chức Y tế Thế giới, cứ 10 người mắc sởi thì có ít nhất 1 người gặp biến chứng nặng như viêm phổi, tiêu chảy cấp, hoặc viêm não.

Tư tưởng “đã từng mắc rồi thì không cần phòng ngừa”

Một quan điểm phổ biến là người từng mắc sởi sẽ có miễn dịch suốt đời nên không cần lo lắng. Tuy nhiên, điều này chỉ đúng với trường hợp nhiễm virus tự nhiên. Những người tiêm vắc xin có thể cần nhắc nhở tiêm nhắc lại sau nhiều năm, nhất là trong trường hợp sống hoặc làm việc tại khu vực có nguy cơ cao.

Ngoài ra, trẻ dưới 9 tháng tuổi chưa được tiêm phòng sởi cũng có thể mắc bệnh nếu mẹ không có kháng thể sởi truyền sang con qua nhau thai hoặc sữa mẹ.

Vậy làm sao để nhận biết sớm bệnh sởi và phân biệt nó với các bệnh phát ban khác? Đâu là dấu hiệu cần đi khám ngay?

Câu hỏi liên quan và giải đáp

• Sởi có nguy hiểm không nếu phát hiện sớm và điều trị đúng cách?
  Nếu được chẩn đoán và điều trị kịp thời, phần lớn bệnh nhân sởi sẽ hồi phục mà không để lại biến chứng. Tuy nhiên, các biến chứng nặng như viêm phổi, viêm não có thể đe dọa tính mạng, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người có miễn dịch yếu.

• Sởi có thể lây qua tiếp xúc gián tiếp không?
  Có. Virus sởi có thể tồn tại trên các bề mặt như tay nắm cửa, bàn ghế, đồ chơi… từ 1 đến 2 giờ. Việc chạm vào các vật này rồi đưa tay lên mặt, mũi hoặc mắt có thể khiến virus xâm nhập vào cơ thể.

• Tiêm vắc xin sởi có gây tác dụng phụ nghiêm trọng không?
  Đa số các phản ứng sau tiêm là nhẹ và tạm thời như sốt nhẹ, sưng đỏ chỗ tiêm. Tác dụng phụ nghiêm trọng là cực kỳ hiếm gặp. Lợi ích bảo vệ khỏi bệnh sởi vượt trội so với rủi ro tiêm chủng.

• Có nên tiêm lại vắc xin sởi nếu không nhớ rõ mình đã tiêm chưa?
  Có thể. Nếu không chắc chắn đã được tiêm đầy đủ 2 mũi vắc xin sởi, người lớn có thể tiêm nhắc lại mà không gây ảnh hưởng xấu. Việc này giúp củng cố miễn dịch và phòng bệnh hiệu quả hơn.

• Bệnh sởi có lây cho thú cưng không?
  Không. Virus sởi chỉ lây từ người sang người, không lây sang động vật nuôi trong nhà.

Thông qua việc hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh sởi, mỗi người có thể chủ động trong việc bảo vệ bản thân và cộng đồng khỏi một căn bệnh tưởng chừng quen thuộc nhưng lại tiềm ẩn nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu xem nhẹ.