Bệnh sởi ở trẻ em là một trong những bệnh truyền nhiễm có khả năng lây lan nhanh chóng, đặc biệt phổ biến trong mùa đông xuân và ở những khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp. Không chỉ gây ra các triệu chứng sốt, phát ban và ho kéo dài, bệnh còn có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng như viêm phổi, viêm não hoặc tiêu chảy nặng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Vậy nguyên nhân gây bệnh sởi ở trẻ em là gì? Làm thế nào để nhận biết và phòng ngừa hiệu quả căn bệnh này? Hãy cùng tìm hiểu kỹ hơn để chủ động bảo vệ sức khỏe cho con trẻ trong giai đoạn dễ mắc bệnh nhất.

Nguyên nhân gây bệnh sởi ở trẻ em

Virus sởi và khả năng lây nhiễm cao

Tác nhân chính gây ra bệnh sởi ở trẻ em là virus sởi thuộc họ Paramyxoviridae, lây truyền chủ yếu qua đường hô hấp. Khi trẻ hít phải các giọt bắn chứa virus từ người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện, virus sẽ nhanh chóng xâm nhập vào niêm mạc mũi họng, sau đó lan ra toàn cơ thể.

Một điểm đáng lưu ý là virus sởi có thể tồn tại trong không khí hoặc trên các bề mặt trong vòng 2 giờ đồng hồ. Điều này làm tăng nguy cơ lây nhiễm ngay cả khi trẻ không tiếp xúc trực tiếp với người mang bệnh. Đặc biệt, trẻ chưa được tiêm phòng sởi hoặc có hệ miễn dịch yếu là đối tượng dễ bị tấn công nhất.

Thiếu hụt miễn dịch do không tiêm phòng

Theo số liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 140.000 ca tử vong do bệnh sởi mỗi năm đều có liên quan đến việc không được tiêm chủng đầy đủ, trong đó phần lớn là trẻ dưới 5 tuổi. Ở Việt Nam, những khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp hoặc chậm trễ trong việc tiêm vắc xin sởi là nơi thường xuyên ghi nhận các ổ dịch nhỏ lẻ.

Điều này cho thấy, thiếu hụt miễn dịch cộng đồng là yếu tố then chốt khiến dịch sởi dễ bùng phát trở lại, dù trước đó đã được kiểm soát hiệu quả trong nhiều năm liền. Vậy khi nào là thời điểm vàng để tiêm phòng cho trẻ nhằm ngăn ngừa virus sởi xâm nhập?

Dấu hiệu nhận biết bệnh sởi ở trẻ em

Giai đoạn ủ bệnh – âm thầm nhưng nguy hiểm

Bệnh sởi ở trẻ em có thời gian ủ bệnh trung bình từ 7 đến 14 ngày, trong đó trẻ không có biểu hiện rõ ràng nhưng đã bắt đầu có khả năng lây nhiễm cho người khác. Điều này khiến cho việc phát hiện và kiểm soát dịch sởi trở nên khó khăn hơn nếu không có giám sát y tế chặt chẽ.

Phụ huynh thường nhầm lẫn giai đoạn này với các bệnh hô hấp thông thường do không thấy phát ban hay sốt cao.

Giai đoạn khởi phát – sốt, ho và viêm kết mạc

Sau thời kỳ ủ bệnh, trẻ sẽ có các biểu hiện điển hình như:

• Sốt cao liên tục 39–40°C, kéo dài từ 3 đến 4 ngày

• Ho khan, khò khè, nghẹt mũi

• Mắt đỏ, chảy nước mắt, sợ ánh sáng – dấu hiệu viêm kết mạc

• Xuất hiện các đốm Koplik trong miệng, nhìn như các hạt muối nhỏ trên nền niêm mạc đỏ, thường thấy ở má trong gần răng hàm trên

Đây là thời điểm mà bệnh bắt đầu tiến triển nhanh, nếu không được theo dõi chặt chẽ sẽ dễ dẫn đến biến chứng nặng.

Giai đoạn toàn phát – phát ban đặc trưng

Từ ngày thứ 4 đến thứ 7 của bệnh, trẻ bắt đầu nổi ban đỏ khắp người. Ban sởi có đặc điểm:

• Xuất hiện đầu tiên sau tai, lan ra mặt, rồi đến thân mình và tứ chi

• Ban sẩn, mọc dày, không ngứa và thường tồn tại trong khoảng 5–6 ngày

• Sau đó ban sẽ nhạt màu, bong vảy và để lại vết thâm

Giai đoạn này thường khiến trẻ mệt mỏi, biếng ăn và mất nước do sốt kéo dài. Liệu ban sởi có để lại sẹo trên da hay ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe trẻ?

Biến chứng nguy hiểm do bệnh sởi ở trẻ em

Viêm phổi – biến chứng phổ biến nhất

Viêm phổi là biến chứng thường gặp nhất và là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong do sởi ở trẻ nhỏ. Theo thống kê từ Bộ Y tế, khoảng 6–10% trẻ mắc sởi bị biến chứng viêm phổi, đặc biệt nghiêm trọng ở trẻ dưới 2 tuổi hoặc trẻ bị suy dinh dưỡng.

Triệu chứng bao gồm thở nhanh, khó thở, rút lõm lồng ngực, tiếng thở rít – những dấu hiệu cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay lập tức để tránh suy hô hấp cấp tính.

Viêm não – hiếm gặp nhưng cực kỳ nguy hiểm

Mặc dù ít gặp hơn, viêm não do sởi lại có tỷ lệ tử vong cao và để lại di chứng nặng nề về thần kinh. Tỷ lệ mắc viêm não sau sởi vào khoảng 1/1.000 ca, thường xảy ra sau khi phát ban 5–7 ngày.

Các dấu hiệu cảnh báo bao gồm: thay đổi ý thức, co giật, ngủ nhiều bất thường, mất nhận thức tạm thời. Nhiều trường hợp trẻ phục hồi nhưng vẫn bị di chứng như chậm phát triển trí tuệ, rối loạn vận động.

Vậy có thể làm gì để ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm này từ sớm?

Cách chăm sóc trẻ mắc bệnh sởi tại nhà

Hạ sốt và duy trì dinh dưỡng hợp lý

Trong quá trình điều trị bệnh sởi ở trẻ em, việc chăm sóc tại nhà đóng vai trò quan trọng giúp giảm nhẹ triệu chứng và hỗ trợ phục hồi. Cha mẹ nên:

• Cho trẻ nghỉ ngơi tại nơi thoáng khí, tránh gió lùa

• Dùng thuốc hạ sốt theo chỉ định bác sĩ như paracetamol, tuyệt đối không dùng aspirin

• Bổ sung nước, oresol để phòng tránh mất nước do sốt kéo dài

• Đảm bảo dinh dưỡng đầy đủ: cháo loãng, súp, sữa, nước trái cây giàu vitamin A

Đặc biệt, vitamin A có vai trò thiết yếu giúp tăng cường miễn dịch và giảm nguy cơ biến chứng. Theo khuyến nghị, trẻ mắc sởi nên được bổ sung vitamin A liều cao theo độ tuổi trong 2 ngày liên tiếp.

Giữ vệ sinh và cách ly đúng cách

Sởi là bệnh rất dễ lây nên việc cách ly trẻ khỏi người chưa miễn dịch là điều bắt buộc. Ngoài ra, phụ huynh cần:

• Thường xuyên vệ sinh tay cho trẻ và người chăm sóc bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn

• Không cho trẻ tiếp xúc với người có dấu hiệu sốt, ho, sổ mũi

• Vệ sinh mũi họng bằng nước muối sinh lý hằng ngày

Liệu sau khi khỏi bệnh, trẻ có bị mắc lại bệnh sởi hay không? Câu trả lời sẽ được giải đáp trong phần tiếp theo cùng các biện pháp phòng ngừa hiệu quả và thông tin về tiêm chủng vắc xin.

Phòng ngừa bệnh sởi ở trẻ em hiệu quả

Vai trò then chốt của tiêm chủng vắc xin sởi

Tiêm vắc xin là biện pháp phòng ngừa bệnh sởi ở trẻ em hiệu quả nhất hiện nay. Theo Chương trình Tiêm chủng mở rộng Quốc gia, trẻ cần được tiêm hai mũi vắc xin sởi để đạt hiệu quả bảo vệ tối ưu:

• Mũi 1: khi trẻ đủ 9 tháng tuổi

• Mũi 2: khi trẻ từ 18 tháng tuổi trở lên

Vắc xin sởi có hiệu quả bảo vệ lên tới 95–98% sau 2 liều tiêm. Đặc biệt, việc tiêm đúng lịch không chỉ bảo vệ trẻ khỏi mắc bệnh mà còn giúp tạo miễn dịch cộng đồng, hạn chế nguy cơ bùng phát dịch trên diện rộng.

Đối với trẻ chưa đến tuổi tiêm chủng, liệu có phương án bảo vệ nào khác giúp trẻ không bị lây nhiễm từ môi trường xung quanh?

Phòng bệnh bằng vệ sinh cá nhân và môi trường sống

Ngoài tiêm chủng, các biện pháp nâng cao miễn dịch và giữ gìn vệ sinh môi trường cũng đóng vai trò hỗ trợ quan trọng trong việc phòng ngừa sởi:

• Hạn chế đưa trẻ đến nơi đông người, đặc biệt trong mùa dịch

• Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng cho trẻ và người chăm sóc

• Đeo khẩu trang khi tiếp xúc với người có dấu hiệu hô hấp

• Tăng cường dinh dưỡng giúp nâng cao đề kháng tự nhiên

• Đảm bảo nơi ở thông thoáng, sạch sẽ, có ánh sáng tự nhiên

Những biện pháp này nên được duy trì liên tục, không chỉ khi có dịch bùng phát, để đảm bảo an toàn lâu dài cho trẻ.

Những hiểu lầm thường gặp về bệnh sởi ở trẻ em

“Sởi là bệnh lành tính, không cần lo lắng”?

Rất nhiều phụ huynh cho rằng sởi chỉ là một bệnh phát ban nhẹ và sẽ tự khỏi. Tuy nhiên, thực tế cho thấy khoảng 30% trẻ mắc sởi sẽ gặp phải ít nhất một biến chứng nguy hiểm nếu không được chăm sóc đúng cách. Những hậu quả như viêm phổi, viêm não hay suy dinh dưỡng kéo dài có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển thể chất và trí tuệ của trẻ.

“Trẻ đã tiêm một mũi sởi là đủ”?

Tiêm một mũi vắc xin sởi chỉ giúp bảo vệ khoảng 85% trẻ. Mũi thứ hai là cần thiết để đạt hiệu quả phòng bệnh lên đến gần 100%. Vì vậy, bỏ qua mũi tiêm thứ hai có thể khiến trẻ vẫn có nguy cơ mắc bệnh khi tiếp xúc với virus sởi.

“Trẻ đã từng mắc sởi sẽ không bao giờ bị lại”?

Mặc dù hiếm gặp, vẫn có những trường hợp trẻ bị tái nhiễm sởi do hệ miễn dịch yếu, mắc bệnh lý nền hoặc do lần mắc đầu tiên không hình thành miễn dịch đầy đủ. Đó là lý do vì sao cần theo dõi sát và tiếp tục duy trì các biện pháp phòng ngừa kể cả sau khi trẻ đã khỏi bệnh.

Giải đáp các câu hỏi thường gặp về bệnh sởi ở trẻ em

• Trẻ bị sởi bao lâu thì khỏi hoàn toàn?
  Trung bình, bệnh sởi kéo dài từ 7–10 ngày. Tuy nhiên, thời gian hồi phục hoàn toàn còn phụ thuộc vào thể trạng và cách chăm sóc. Trẻ có thể còn mệt mỏi vài ngày sau khi hết ban.

• Trẻ sau khi khỏi sởi có cần cách ly thêm không?
  Thường trẻ hết khả năng lây sau 4 ngày kể từ khi phát ban. Tuy nhiên, nên cách ly ít nhất 7 ngày để đảm bảo an toàn, đặc biệt nếu trong nhà có người chưa tiêm phòng.

• Có cần bổ sung vitamin A cho trẻ không?
  Có. Vitamin A giúp giảm nguy cơ biến chứng và hỗ trợ hồi phục nhanh. Trẻ từ 6 tháng đến 12 tháng nên dùng liều 100.000 đơn vị; trên 12 tháng dùng liều 200.000 đơn vị trong 2 ngày liên tiếp.

• Bệnh sởi có thể gây ảnh hưởng đến thị lực không?
  Có. Viêm kết mạc, viêm giác mạc do sởi nếu không điều trị đúng có thể dẫn đến biến chứng về mắt. Vì vậy, cần chú ý vệ sinh mắt cho trẻ và đưa đi khám khi có biểu hiện bất thường.

• Làm sao biết bệnh của trẻ là sởi hay sốt phát ban thông thường?
  Bệnh sởi có dấu hiệu đặc trưng như: đốm Koplik trong miệng, ban đỏ lan tuần tự từ đầu xuống chân, kết hợp với viêm kết mạc và ho nhiều. Nếu chỉ có sốt và ban nhẹ, có thể là sốt phát ban. Tuy nhiên, chỉ bác sĩ mới có thể chẩn đoán chính xác.

• Trẻ mắc sởi có cần nhập viện không?
  Không phải tất cả đều cần nhập viện. Nếu trẻ có dấu hiệu biến chứng như thở nhanh, sốt cao liên tục không hạ, nôn nhiều, bỏ ăn, co giật… thì cần nhập viện ngay. Với những trường hợp nhẹ, có thể chăm sóc tại nhà theo hướng dẫn của bác sĩ.

• Có nên dùng kháng sinh điều trị sởi không?
  Sởi là bệnh do virus nên không dùng kháng sinh để điều trị trực tiếp. Tuy nhiên, nếu có bội nhiễm vi khuẩn (viêm phổi, viêm tai giữa…), bác sĩ sẽ chỉ định dùng kháng sinh phù hợp.

Bệnh sởi ở trẻ em tuy phổ biến nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa và kiểm soát nếu được phát hiện sớm, chăm sóc đúng cách và tiêm chủng đầy đủ. Việc hiểu đúng và chủ động bảo vệ sức khỏe cho con trẻ là điều mỗi gia đình cần thực hiện để tránh những hậu quả đáng tiếc về sau.