Bệnh sởi là một trong những bệnh truyền nhiễm cấp tính nguy hiểm, dễ bùng phát thành dịch nếu không được kiểm soát hiệu quả. Với khả năng lây lan nhanh chóng, nhiều người vẫn còn thắc mắc bệnh sởi lây qua đường nào và làm sao để phòng ngừa hiệu quả. Hiểu rõ con đường lây truyền chính là yếu tố then chốt giúp hạn chế nguy cơ mắc bệnh và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Bài viết sau sẽ cung cấp những thông tin khoa học, cập nhật và toàn diện nhất về cơ chế lây lan của bệnh sởi cũng như những điều cần lưu ý để giảm thiểu rủi ro lây nhiễm.

Bệnh sởi lây qua đường nào? Cơ chế lây truyền và thời điểm dễ lây nhất

Bệnh sởi chủ yếu lây truyền qua đường hô hấp, thông qua các hạt nước bọt li ti bắn ra khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Đây là con đường lây lan phổ biến và nguy hiểm nhất vì virus sởi có khả năng tồn tại trong không khí và bám trên bề mặt trong thời gian dài.

• Virus sởi có thể sống trong không khí hoặc trên các bề mặt như tay nắm cửa, bàn ghế, đồ chơi… trong khoảng 2 giờ.

• Khi người khỏe mạnh hít phải giọt dịch chứa virus, họ có thể bị nhiễm bệnh ngay cả khi không tiếp xúc trực tiếp với người bệnh.

• Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sởi là một trong những bệnh truyền nhiễm có chỉ số lây lan cao nhất, với hệ số lây cơ bản (R0) từ 12–18, nghĩa là một người mắc sởi có thể lây cho 12–18 người khác trong môi trường chưa có miễn dịch cộng đồng.

Điều đáng chú ý là bệnh nhân có thể lây virus cho người khác ngay từ 4 ngày trước khi phát ban và kéo dài đến 4 ngày sau khi phát ban xuất hiện. Do đó, việc nhận diện và cách ly sớm người bệnh là yếu tố quan trọng trong kiểm soát dịch.

Vậy có những yếu tố nào làm tăng nguy cơ phơi nhiễm với virus sởi trong cộng đồng?

Những môi trường và tình huống làm tăng nguy cơ lây nhiễm sởi

Việc hiểu rõ các môi trường có nguy cơ cao lây nhiễm sẽ giúp cộng đồng chủ động phòng tránh hiệu quả. Bệnh sởi dễ dàng lan rộng tại những nơi tập trung đông người và kém thông thoáng.

• Trường học, nhà trẻ: trẻ em chưa được tiêm phòng đầy đủ thường là đối tượng dễ nhiễm bệnh nhất.

• Bệnh viện, phòng khám: nếu không có quy trình kiểm soát nhiễm khuẩn nghiêm ngặt, virus sởi có thể phát tán nhanh chóng trong không khí.

• Gia đình: khi một thành viên mắc sởi, khả năng lây cho các thành viên khác là rất cao nếu không có biện pháp cách ly kịp thời.

• Phương tiện giao thông công cộng: không gian kín, đông đúc như xe buýt, tàu hỏa… tạo điều kiện cho virus phát tán nhanh.

Bên cạnh môi trường, thói quen sinh hoạt và tình trạng miễn dịch cũng đóng vai trò lớn trong nguy cơ mắc sởi. Vậy đối tượng nào dễ bị lây nhiễm nhất?

Những nhóm đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh sởi

Không phải ai cũng có nguy cơ mắc sởi giống nhau. Một số nhóm dân số đặc biệt dễ bị ảnh hưởng nặng nề bởi virus sởi do hệ miễn dịch yếu hoặc chưa được tiêm phòng.

• Trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt là trẻ chưa được tiêm vaccine sởi hoặc mới tiêm một mũi.

• Phụ nữ mang thai, do hệ miễn dịch suy giảm tự nhiên trong thai kỳ.

• Người lớn chưa từng mắc sởi hoặc chưa được tiêm vaccine đầy đủ, đặc biệt là nhóm sinh trước năm 1985 khi chưa có chương trình tiêm chủng mở rộng.

• Người có hệ miễn dịch suy yếu như bệnh nhân HIV/AIDS, ung thư, hoặc đang điều trị ức chế miễn dịch.

Sự thiếu hụt miễn dịch trong cộng đồng còn làm tăng nguy cơ bùng phát dịch sởi theo chu kỳ. Vậy các biến thể virus sởi có ảnh hưởng đến mức độ lây lan hay không?

Virus sởi có đột biến không? Điều này ảnh hưởng gì đến con đường lây lan?

Hiện nay, virus sởi được chia thành nhiều chủng khác nhau, tuy nhiên chỉ có một loại huyết thanh, đồng nghĩa với việc vaccine hiện hành vẫn có hiệu quả bảo vệ cao. Tuy nhiên:

• Một số chủng virus có thể có khả năng phát tán mạnh hơn tùy thuộc vào điều kiện môi trường và miễn dịch cộng đồng.

• WHO ghi nhận các đợt bùng phát sởi gần đây chủ yếu do tỷ lệ tiêm chủng thấp chứ không phải do đột biến của virus.

Tuy nhiên, điều này đặt ra câu hỏi: nếu virus không đột biến nhiều, tại sao dịch sởi vẫn quay trở lại mạnh mẽ ở nhiều quốc gia phát triển?

(Phần tiếp theo sẽ tiếp tục cung cấp thông tin về vai trò của vaccine trong phòng ngừa lây lan bệnh sởi, cách nhận biết sớm triệu chứng và cách ly hiệu quả người bệnh trong cộng đồng.)

Vai trò của vaccine trong kiểm soát con đường lây lan bệnh sởi

Tiêm vaccine phòng sởi là biện pháp hiệu quả và bền vững nhất để ngăn chặn lây lan trong cộng đồng. Vaccine không chỉ giúp bảo vệ cá nhân mà còn tạo nên miễn dịch cộng đồng, làm giảm nguy cơ bùng phát dịch.

• Theo WHO, hai liều vaccine sởi có hiệu quả lên tới 97% trong việc phòng ngừa bệnh.

• Việt Nam đã triển khai tiêm chủng mở rộng từ năm 1985, giúp giảm số ca mắc và tử vong do sởi xuống mức thấp kỷ lục.

• Trẻ em được khuyến cáo tiêm mũi đầu tiên lúc 9 tháng tuổi và mũi thứ hai lúc 18 tháng tuổi để đạt miễn dịch tối ưu.

Việc trì hoãn hoặc bỏ qua lịch tiêm chủng sẽ tạo ra “lỗ hổng miễn dịch”, khiến virus dễ dàng lây lan. Trong bối cảnh dịch sởi quay trở lại ở nhiều nơi trên thế giới, tầm quan trọng của vaccine lại càng được khẳng định rõ ràng.

Câu hỏi đặt ra: nếu một người đã từng tiêm vaccine sởi vẫn có thể bị nhiễm bệnh không?

Đã tiêm vaccine sởi có bị lây bệnh không?

Mặc dù vaccine có hiệu quả cao, không có loại vaccine nào đạt hiệu quả 100%. Trong một số trường hợp hiếm, người đã tiêm đủ liều vẫn có thể mắc bệnh sởi. Tuy nhiên, các ca bệnh này thường:

• Có triệu chứng nhẹ, ít biến chứng hơn so với người chưa tiêm.

• Khả năng lây cho người khác thấp hơn đáng kể.

• Có thời gian hồi phục nhanh hơn và ít nguy cơ nhập viện.

Hiện tượng này được gọi là “nhiễm bệnh đột phá” (breakthrough infection), xảy ra khi cơ thể không tạo đủ kháng thể sau tiêm, hoặc khi hệ miễn dịch bị suy yếu sau một thời gian dài. Dù vậy, nguy cơ này là rất thấp nếu tiêm đúng lịch và đủ liều.

Vậy làm thế nào để phát hiện sớm và ngăn ngừa sự lây lan trong cộng đồng?

Nhận biết sớm triệu chứng để phòng ngừa lây nhiễm hiệu quả

Việc phát hiện sớm người mắc bệnh sởi và áp dụng biện pháp cách ly kịp thời sẽ làm giảm nguy cơ lây truyền. Bệnh sởi thường diễn tiến theo 3 giai đoạn với các triệu chứng đặc trưng:

• Giai đoạn ủ bệnh (7–14 ngày): không có triệu chứng rõ ràng, nhưng virus đã bắt đầu nhân lên và có thể lây.

• Giai đoạn khởi phát: sốt cao (thường trên 39°C), kèm ho khan, chảy nước mũi, đỏ mắt, nổi hạch sau tai.

• Giai đoạn toàn phát: phát ban dạng dát sần bắt đầu từ sau tai, lan ra mặt, thân mình, rồi xuống tứ chi; ban kéo dài khoảng 5–6 ngày.

Ngoài ra, bệnh nhân có thể có dấu hiệu Koplik – các đốm trắng nhỏ ở niêm mạc miệng – được xem là dấu hiệu đặc trưng giúp chẩn đoán sớm.

Ngay khi nghi ngờ mắc sởi, người bệnh cần được cách ly và thông báo cho cơ sở y tế để được theo dõi, điều trị và tránh tiếp xúc với người khác trong ít nhất 4 ngày kể từ khi phát ban.

Liệu có những biện pháp nào khác ngoài vaccine để ngăn ngừa lây lan virus sởi?

Các biện pháp phòng tránh lây lan sởi ngoài tiêm vaccine

Ngoài việc tiêm phòng đầy đủ, người dân có thể thực hiện nhiều biện pháp khác để hạn chế sự lây lan của virus trong cộng đồng:

• Cách ly người bệnh: tránh tiếp xúc gần với người có triệu chứng nghi ngờ hoặc đã được chẩn đoán sởi.

• Tăng cường thông khí nơi ở và nơi làm việc: giúp giảm mật độ virus tồn tại trong không khí.

• Đeo khẩu trang và vệ sinh tay thường xuyên: hạn chế lây lan qua đường hô hấp và tiếp xúc bề mặt.

• Tăng cường dinh dưỡng, nghỉ ngơi hợp lý: giúp hệ miễn dịch khỏe mạnh và chống lại virus hiệu quả hơn.

• Vệ sinh đồ chơi, tay nắm cửa, vật dụng cá nhân: giảm nguy cơ gián tiếp phơi nhiễm virus.

Những biện pháp này đặc biệt cần thiết trong mùa dịch hoặc khi có ca bệnh trong cộng đồng, giúp giảm tốc độ lây lan đáng kể.

Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp mà người dân quan tâm khi nhắc đến bệnh sởi và con đường lây truyền của bệnh.

Câu hỏi thường gặp về bệnh sởi và giải đáp từ chuyên gia

Bệnh sởi lây qua đường nào là chủ yếu?
Bệnh lây chủ yếu qua đường hô hấp, thông qua các hạt nước bọt khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Ngoài ra, virus có thể lây gián tiếp qua bề mặt vật dụng có chứa dịch tiết đường hô hấp của người bệnh.

Người lớn có bị lây bệnh sởi không?
Có. Nếu người lớn chưa từng mắc sởi hoặc chưa được tiêm phòng đầy đủ thì hoàn toàn có nguy cơ mắc bệnh, đặc biệt là trong các đợt dịch.

Virus sởi có thể tồn tại bao lâu ngoài không khí?
Virus có thể tồn tại trong không khí hoặc trên bề mặt đồ vật khoảng 2 giờ sau khi người bệnh rời khỏi.

Bệnh sởi có thể lây trước khi phát ban không?
Có. Người bệnh có khả năng lây từ 4 ngày trước khi phát ban đến 4 ngày sau khi phát ban xuất hiện.

Người đã tiêm vaccine có cần lo lắng khi tiếp xúc với người mắc sởi?
Không cần quá lo lắng nếu đã tiêm đủ hai mũi vaccine vì hiệu quả bảo vệ cao. Tuy nhiên, nếu có biểu hiện nghi ngờ, vẫn nên theo dõi sát sao và báo cho cơ sở y tế.

Sởi có lây qua ăn uống không?
Không. Virus sởi không lây qua đường tiêu hóa như ăn uống mà lây chủ yếu qua đường hô hấp.

Có cần tiêm lại vaccine sởi khi đã tiêm từ nhỏ?
Nếu đã tiêm đủ hai liều theo lịch và không có bệnh nền suy giảm miễn dịch, thông thường không cần tiêm nhắc lại. Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt như đi vùng dịch hoặc làm việc trong ngành y tế, có thể cần đánh giá lại miễn dịch.

Thông qua việc hiểu rõ bệnh sởi lây qua đường nào và các yếu tố nguy cơ đi kèm, người dân hoàn toàn có thể chủ động phòng tránh, bảo vệ bản thân và cộng đồng khỏi sự quay trở lại của căn bệnh này.