Bệnh sởi có lây không là thắc mắc thường gặp của nhiều người khi tiếp xúc với bệnh nhân hoặc nghi ngờ bản thân có dấu hiệu mắc bệnh. Đây là một trong những bệnh truyền nhiễm có tốc độ lây lan nhanh và mạnh qua đường hô hấp, đặc biệt trong môi trường đông người hoặc không thông thoáng. Với khả năng lây nhiễm cao, chỉ cần tiếp xúc gần với người mắc bệnh khi họ ho, hắt hơi hoặc nói chuyện, nguy cơ bị lây sởi có thể lên tới 90% nếu chưa tiêm vắc xin hoặc chưa từng mắc sởi trước đó. Việc hiểu rõ mức độ lây lan và cơ chế truyền bệnh là yếu tố quan trọng để chủ động phòng ngừa và bảo vệ sức khỏe cho bản thân cũng như cộng đồng.

Cơ chế lây truyền của bệnh sởi

Bệnh sởi là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus sởi thuộc họ Paramyxoviridae gây ra. Virus này lây lan chủ yếu qua đường hô hấp thông qua các hạt nước bọt li ti bắn ra khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Đặc biệt, virus sởi có thể tồn tại trong không khí và trên các bề mặt vật dụng trong vài giờ, khiến cho nguy cơ lây nhiễm tăng cao ngay cả khi không tiếp xúc trực tiếp.

Không giống như một số virus chỉ lây khi tiếp xúc gần, virus sởi có thể lan rộng trong bán kính lên đến vài mét. Một người chưa tiêm phòng hoặc chưa từng mắc bệnh sởi trước đó có thể bị lây nếu bước vào không gian nơi người bệnh vừa mới hiện diện. Đáng chú ý, người bệnh có khả năng lây nhiễm từ 4 ngày trước đến 4 ngày sau khi phát ban, điều này khiến cho việc kiểm soát dịch bệnh trở nên khó khăn hơn rất nhiều.

Câu hỏi đặt ra là liệu có thể bị lây bệnh từ người không có triệu chứng rõ ràng?

Ai có nguy cơ cao mắc bệnh sởi?

Mặc dù bất kỳ ai chưa có miễn dịch đều có thể mắc bệnh sởi, nhưng một số nhóm đối tượng có nguy cơ cao hơn, bao gồm:

• Trẻ em chưa được tiêm vắc xin sởi, đặc biệt là trẻ dưới 9 tháng tuổi

• Phụ nữ mang thai chưa có miễn dịch với virus sởi

• Người lớn tuổi chưa từng mắc sởi và không tiêm ngừa

• Người sống trong môi trường đông đúc, điều kiện vệ sinh kém, hoặc thường xuyên đi lại đến vùng đang có dịch

• Nhân viên y tế, giáo viên, và những người làm việc trong môi trường tập thể

Tỷ lệ mắc bệnh sởi cao nhất thường ghi nhận ở trẻ em dưới 5 tuổi và người lớn từ 20–40 tuổi chưa được tiêm chủng đầy đủ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chỉ riêng năm 2022 đã ghi nhận hơn 9 triệu ca mắc sởi toàn cầu, trong đó có khoảng 128.000 ca tử vong chủ yếu ở trẻ nhỏ.

Điều gì khiến ngay cả người đã tiêm phòng vẫn có thể mắc bệnh?

Các triệu chứng sởi dễ gây nhầm lẫn

Triệu chứng ban đầu của bệnh sởi thường giống với cảm cúm thông thường, khiến nhiều người chủ quan và dễ bỏ qua giai đoạn lây nhiễm mạnh nhất. Một số biểu hiện điển hình gồm:

• Sốt cao, thường trên 39°C kéo dài 3–4 ngày

• Ho khan, đau họng, sổ mũi

• Mắt đỏ, chảy nước mắt, nhạy cảm với ánh sáng

• Xuất hiện các đốm trắng nhỏ trong niêm mạc miệng (dấu hiệu Koplik)

• Phát ban toàn thân bắt đầu từ mặt rồi lan dần xuống thân mình và chi

Phát ban là dấu hiệu nổi bật của bệnh sởi nhưng chỉ xuất hiện sau giai đoạn lây nhiễm mạnh nhất. Điều này dẫn đến khả năng truyền bệnh cho người khác trước khi bệnh nhân biết mình mắc sởi. Triệu chứng sởi cũng có thể dễ bị nhầm với sốt phát ban, rubella, hoặc dị ứng da.

Vậy làm sao để chẩn đoán chính xác bệnh sởi và phân biệt với các bệnh khác?

Vắc xin sởi – hàng rào bảo vệ hiệu quả

Tiêm phòng là biện pháp phòng ngừa bệnh sởi hiệu quả và an toàn nhất hiện nay. Vắc xin sởi thường được tiêm dưới dạng phối hợp (sởi – quai bị – rubella: MMR) và được khuyến cáo tiêm theo lịch sau:

• Mũi 1: khi trẻ được 9–12 tháng tuổi

• Mũi 2: khi trẻ 18 tháng tuổi hoặc muộn hơn

Hiệu quả bảo vệ của vắc xin MMR đạt khoảng 93% sau mũi đầu tiên và tăng lên tới 97% sau mũi thứ hai. Tại Việt Nam, chương trình Tiêm chủng mở rộng đã đưa vắc xin sởi vào danh mục tiêm chủng bắt buộc cho trẻ em từ những năm 1985, giúp làm giảm đáng kể tỷ lệ mắc và tử vong do bệnh sởi.

Tuy nhiên, vắc xin không mang lại miễn dịch trọn đời cho một số người. Một số trường hợp, dù đã tiêm đủ liều nhưng vẫn có thể bị nhiễm virus nếu hệ miễn dịch suy yếu hoặc phản ứng không đủ mạnh với vắc xin.

Có cần tiêm lại vắc xin sởi khi trưởng thành nếu không nhớ mình đã tiêm chưa?

Bệnh sởi có lây không qua tiếp xúc gián tiếp?

Ngoài con đường lây truyền trực tiếp qua không khí, virus sởi còn có thể tồn tại trên các bề mặt như bàn ghế, đồ chơi, tay nắm cửa, khăn tay trong vài giờ sau khi người bệnh chạm vào. Do đó, việc dùng chung đồ dùng cá nhân hoặc tiếp xúc với vật dụng bị nhiễm dịch tiết của người bệnh có thể là nguồn lây gián tiếp.

Trong môi trường kín, máy lạnh, không gian đông đúc như nhà trẻ, trường học, bệnh viện – virus sởi có thể lơ lửng trong không khí và tiếp tục gây bệnh cho những người chưa có miễn dịch. Chính vì thế, chỉ cần một người mang virus xâm nhập vào môi trường học đường hoặc phòng khám chưa được kiểm soát, nguy cơ bùng phát dịch là rất cao.

Vậy biện pháp phòng ngừa hiệu quả trong không gian kín là gì?

Tiếp tục phần sau sẽ bao gồm: biện pháp phòng tránh, cách xử lý khi tiếp xúc với người mắc sởi, sự khác biệt giữa lây sởi và các bệnh truyền nhiễm khác, và phần giải đáp câu hỏi liên quan.

Cách phòng ngừa lây nhiễm bệnh sởi trong cộng đồng

Để hạn chế tối đa nguy cơ lây lan của bệnh sởi trong cộng đồng, cần thực hiện đồng bộ nhiều biện pháp dựa trên hiểu biết chính xác về cơ chế lây truyền của virus sởi. Dưới đây là những khuyến cáo quan trọng từ các chuyên gia y tế:

• Đảm bảo tiêm phòng vắc xin sởi đầy đủ theo lịch, đặc biệt đối với trẻ nhỏ và người trưởng thành chưa rõ tình trạng miễn dịch

• Hạn chế tiếp xúc với người đang mắc bệnh hoặc nghi ngờ mắc bệnh, đặc biệt trong giai đoạn phát ban hoặc khi có triệu chứng hô hấp

• Giữ vệ sinh cá nhân tốt: rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn có cồn, tránh đưa tay lên mắt, mũi, miệng

• Đeo khẩu trang khi đến nơi công cộng hoặc khi chăm sóc người bệnh

• Thường xuyên lau chùi, khử khuẩn các bề mặt tiếp xúc trong gia đình, lớp học, văn phòng làm việc

• Cải thiện thông khí trong không gian kín, mở cửa sổ, sử dụng quạt thông gió hoặc máy lọc không khí

Trong mùa cao điểm dịch bệnh, nếu trong gia đình có người mắc sởi cần cách ly hoàn toàn người bệnh trong thời gian tối thiểu 7 ngày kể từ khi bắt đầu phát ban.

Vậy nếu đã tiếp xúc gần với người mắc bệnh, cần làm gì để ngăn ngừa khả năng nhiễm bệnh?

Cách xử trí khi tiếp xúc với người mắc sởi

Nếu một người đã tiếp xúc gần với bệnh nhân sởi, việc xử trí kịp thời sẽ làm giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh. Các chuyên gia khuyến cáo nên thực hiện những bước sau:

• Theo dõi các triệu chứng trong vòng 7–14 ngày sau tiếp xúc, đặc biệt là sốt, ho, sổ mũi và phát ban

• Nếu chưa từng tiêm vắc xin hoặc không nhớ lịch tiêm, nên đến cơ sở y tế để được tư vấn tiêm phòng vắc xin sởi trong vòng 72 giờ sau khi tiếp xúc

• Trong trường hợp đặc biệt như phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh hoặc người suy giảm miễn dịch, có thể được chỉ định sử dụng globulin miễn dịch nhằm giảm nguy cơ tiến triển bệnh nặng

• Hạn chế tiếp xúc với người khác nếu có triệu chứng nghi ngờ, và chủ động đeo khẩu trang khi đến khám tại các cơ sở y tế

Việc xử lý sớm khi tiếp xúc với nguồn lây không chỉ giúp ngăn ngừa bệnh phát triển mà còn góp phần hạn chế lây lan trong cộng đồng.

Điều gì khiến sởi khác biệt so với các bệnh truyền nhiễm qua đường hô hấp khác?

Sự khác biệt giữa sởi và các bệnh truyền nhiễm khác

Sởi là bệnh truyền nhiễm cực kỳ dễ lây, có thể coi là một trong những virus có chỉ số lây lan (R0) cao nhất, từ 12–18, trong khi đó cúm mùa chỉ có R0 khoảng 1.3–1.8. Điều này có nghĩa là một người mắc sởi có thể lây cho từ 12 đến 18 người nếu họ không có miễn dịch, cao hơn nhiều so với hầu hết các bệnh truyền nhiễm khác.

Ngoài ra, sởi còn đặc biệt nguy hiểm vì:

• Giai đoạn lây nhiễm bắt đầu trước cả khi phát ban, khiến việc kiểm soát dịch khó khăn

• Tỷ lệ biến chứng nặng tương đối cao như viêm phổi, viêm tai giữa, tiêu chảy, viêm não

• Có thể để lại di chứng thần kinh kéo dài ở một số trường hợp hiếm

So với rubella hay sốt phát ban, triệu chứng sởi thường nặng hơn, kèm theo sốt cao, ho nhiều, chán ăn và tổn thương niêm mạc. Sởi cũng để lại miễn dịch suốt đời sau khi mắc, nhưng hậu quả có thể nghiêm trọng nếu không điều trị kịp thời.

Vậy nếu đã từng mắc sởi, có cần tiêm phòng vắc xin hay không?

Các thắc mắc thường gặp liên quan đến bệnh sởi

Người từng mắc sởi rồi có thể bị lại không?
Không. Người đã từng mắc bệnh sởi thường có miễn dịch suốt đời. Tuy nhiên, nếu chẩn đoán ban đầu không chính xác hoặc bị nhầm với bệnh khác, bạn vẫn nên xét nghiệm kháng thể hoặc tiêm vắc xin để bảo vệ chắc chắn.

Người lớn chưa tiêm vắc xin có nên tiêm bổ sung không?
Có. Nếu bạn sinh sau năm 1985 và không rõ mình đã tiêm phòng hay chưa, bạn nên tiêm bổ sung 1 hoặc 2 mũi vắc xin MMR, đặc biệt khi sống hoặc làm việc trong môi trường có nguy cơ cao.

Bệnh sởi có lây không nếu chỉ tiếp xúc thoáng qua?
Có thể. Chỉ cần hít phải không khí chứa virus sởi trong vài phút, bạn đã có nguy cơ nhiễm bệnh nếu chưa có miễn dịch. Virus có thể tồn tại trong không khí lên đến 2 giờ sau khi người bệnh rời khỏi.

Phụ nữ mang thai có tiêm được vắc xin sởi không?
Không. Vắc xin sởi sống giảm độc lực không được chỉ định cho phụ nữ đang mang thai. Tuy nhiên, sau sinh nên tiêm vắc xin càng sớm càng tốt để bảo vệ cả mẹ và con.

Có cần cách ly trẻ mắc sởi tại nhà không?
Có. Trẻ mắc sởi nên được cách ly ít nhất 7–10 ngày kể từ khi phát ban để ngăn ngừa lây nhiễm. Không cho trẻ đến trường, tiếp xúc với người già, phụ nữ mang thai hoặc trẻ sơ sinh trong thời gian này.

Với mức độ lây lan nhanh và nhiều biến chứng nguy hiểm, việc hiểu rõ “bệnh sởi có lây không” và chủ động phòng ngừa, tiêm phòng đầy đủ chính là chìa khóa giúp bảo vệ sức khỏe cá nhân và cộng đồng. Đừng đợi đến khi có dịch bùng phát mới hành động, hãy trang bị kiến thức và ý thức ngay từ hôm nay.